SÖZCÜKTE YAPI VE EKLER

 

SÖZCÜKTE YAPI VE EKLER

Sözcükleri yapıları bakımından incelediğimizde kimi sözcüklerin hiçbir ek almadan tek başına kullanıldığı; kimilerinin ise anlamını değiştiren ve cümledeki görevini belirleyen bir takım ekler alarak kullanıldığını görürüz. Sözcükler kök ve ek adı verdiğimiz bölümlerden oluşur.

KÖK: Bir sözcüğün aldığı bütün ekler atıldıktan sonra geride kalan anlamlı en küçük parçasına kök denir. Kök parçalandığında anlam bozulur. “yırt-ıcı-lar-ın”sözcüğünün aldığı ek atılınca geride “yırt”kökü kalır. Sözcük kökleri 4’e ayrılır:

1) İsim Kökleri: Ad ve ad soylu olan köklerdir. Bunlar –mek,-mak ekleriyle okunamaz. Göz, kitap, sarı, baş, çiçek, kalem...

2) Eylem Kökleri: Eylem olan köklerdir. Bunlar –mek,-mak ekleriyle anlamlı bir biçimde okunabilir. Yat-,yürü-,oku-,bil-...

3) Sesteş Kökler: Yazılışları aynı ancak anlamları farklı olan; hem ad hem de fiil olarak kullanılan ve aralarında hiçbir anlam ilişkisi bulunmayan köklerdir. Gül(gülmek) diz(dizmek) Gül(çiçek) diz(bacağın bir bölümü) sol(solmak) düş(düşmek) Sol(yön) düş(rüya)

4) Ortak Kökler: Aralarında anlam yakınlığı olan ve hem ad hem eylem olarak kullanabildiğimiz sözcüklerin köküdür. Kuru(ıslak olmayan) kuru(kurumak) Boya(boyamaya yarayan madde) boya(boyama işi)

GÖVDE: Sözcük köklerine yapım ekleri getirilerek türetilen yeni sözcüklere gövde denir. Yüksek(kök)>yükseklik(gövde) Sev>sevgi

EK: Sözcüklerin sonuna ulanarak yeni sözcükler türeten veya sözcüklerin cümle içinde görev almasını sağlayan ses birlikleridir.(köklere eklenen parçalardır.)

A) YAPIM EKLERİ Eklendiği sözcüğün anlamını ya da türünü değiştirerek yeni sözcükler oluşturan eklerdir. a) İsimden isim yapan ekler: —lık: yaz-lık, gençlik, tuz-luk, güzel-lik... —sız: yol-suz, iş-siz, ses-siz, para-sız... -ce:Türk-çe,kolay-ca,kadın-ca,ben-ce... -ci:demir-ci,şaka-cı,Türk-çü... -lı:akıl-lı,kir-li,tuz-lu... -deş:öz-deş,çağ-daş,vatan-daş... -cil:ev-cil,ben-cil... b) Eylemden ad yapan ekler: -ge:dalga,süpürge... -gen:çekingen,atılgan,ısırgan... -geç:süzgeç,utangaç... -gi:silgi,bilgi,svgi,görgü... -gin:yaygın,keskin,bitkin... -giç:bilgiç,dalgıç... -im:ekim,geçim,içim... -ucu:tutucu,yapıcı -it:geçit,umut,kesit... c) Addan eylem yapan ekler: -el-:düzel-,daral-,incel-... -ar-:sarar-,morar-... -len-:evlen-,söslen-,sulan-... -leş-:iyileş-,beyazlaş-... -imse-:benimse-,küçümse-... -a-:yaşaç) Eylemden eylem yapan ekler: -il-:veril-,dikil-.. -in-:görün-,giyin-,sevin-... -uş-:buluş-,tartış-,bakış-... -it-:yürüt-,taşıt-... -ir-:geçir-,yatır-,pişir-... -dir-:yaptır-,bindir-...

NOT: Eylemsi ekleri eylemden ad türetme ekleri olarak kabul edilirler.

B) ÇEKİM EKLERİ Eklendikleri sözcüklerin anlamını ve türünü değiştirmeyen; ancak cümle içindeki görevlerini belirleyen eklerdir.

a) Ad Çekim Ekleri

a1 )Ad durum ekleri: -i Hali(belirtme durum e.):Bu ek yapılan işten etkilenen varlığı belirtir. Bu eki alan sözcük cümlede nesne olur. Kuşlar-ı gördüm. Şiir-i ezberlemiş. -e Hali(yönelme durum e.):Yapılan işin neye, kime, nereye yöneldiğini belirtir. Bu eki alan sözcük cümlede dolaylı tümleç olur. Okul-a gittim. -de Hali(bulunma, kalma durumu e.) Yapılan işin nerede gerçekleştiğini belirtir. Bu eki alan genellikle dolaylı tümleç olur. Okullar eylülde açılıyor. -den Hali(ayrılma, çıkma durum e.) Yapılan işin nereden başladığını belirtir. Bu eki alan genellikle dolaylı tümleçtir. Okuldan geldi.

a2) İyelik ekleri (sahiplik ekleri): Adın belirttiği varlığın kime ait olduğunu bildirir. -m,-n,-i(-si),-miz,-niz,-leri

 a3) Çoğul ekleri: Aynı türden olan varlıkların birden çoğunu anlatan eklerdir. Çiçek-ler, odun-lar...

A4) Tamlama ekleri: Ad tamlamalarını oluşturan eklerdir. Tamlayana gelen “–in(- nin)”;tamlanana gelen ”-i(-si)”ekleridir. Ali-n-in notlar-ı annem-in babası Zamirlerle yapılan ad tamlamalarında ekler değişebilir. Ben-im ev-im sen-in ev-in

 b) Eylem çekim ekleri

B1)Olumsuzluk eki(-me,-ma): kip eklerinden önce gelerek eyleme olumsuzluk anlamı katar. Bu ekler ünlü daralmasına uğrayarak “-mı,- mi,-mu,-mü”olur. Geldi>gelmedi Geliyor>gelmiyor

B2) Kip ekleri: Yapılan işin zamanını bildiren(-di,-miş,-yor,-ecek,-re)ve dilek bildiren(-se,-meli,-e)ekleridir. Zaman bildiren kipler Bit-ti Bit-miş Bit-i-yor Bit-ecek Bit-er Dilek kipleri Bit-se Bit-meli Bit-e Emir kipinin kip eki yoktur.

B3) Kişi ekleri: Eylemin belirttiği işi yapan kişiyi bildiren eklerdir. Kişi ekleri genellikle eylem eklerinden sonra gelir.