EK FİİL (EK EYLEM)

 

EK FİİL (EK EYLEM)

Mastar olarak bir anlamı olmayan, isim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem olarak kullandıran ve çekimlenmiş fiillere gelerek bileşik çekimli fiiller oluşturan "imek" fiiline ek fiil denir.

Ek fiilin iki görevi vardır:

1. İsim soylu sözcükleri yüklem yapmak. Ek fiil, isim soylu sözcükleri yüklem yaparken dört kip ekinden yararlanır. Bu kip ekleri şunlardır:

a. Görülen geçmiş zaman: -di

b. Duyulan geçmiş zaman: -miş

c. Geniş zaman: -r

d. Dilek şart kipi: -sa, -se

Şimdi bunları kısaca görelim.

a. Bilinen geçmiş zaman (idi) : İsimlere (-idi) eki getirilerek yüklem yapılır. Özneyi oluş üzerinde gördüğünü anlatır. Çalışkandım (çalışkan - i di - m) Çalışkandın Çalışkandı Çalışkandık Çalışkandınız Çalışkandılar "Metin çalışkandı." cümlesinde "çalışkan" sözcüğü ek fiilin görülen geçmiş zamanı ile yüklem olmuştur.

b. Öğrenilen geçmiş zaman (imiş) : Öznenin başkasından duyulan bir oluş içinde bulunduğunu gösterir. Çalışkanmışım (çalışkan - i miş - ler) Çalışkanmışsın Çalışkanmış Çalışkanmışız Çalışkanmışsınız Çalışkanmışlar Bu da zamire, edata vs. eklenebilir. "Metin çalışkanmış." cümlesinde "çalışkan" sözcüğü ek fiilin öğrenilen geçmiş zamanı ile yüklem olmuştur.

c. Şart kipi (ise) : İsimlere getirilen (-ise) eki cümleye koşul anlamı katar. Çalışkansam (çalışkan - ise- m) Çalışkansan Çalışkansa Çalışkansak Çalışkansanız Çalışkansalar "Metin ya çok çalışkansa." cümlesinde "çalışkan" sözcüğü ek fiilin şart kipi ile yüklem olmuştur.

d. Geniş zaman: Bu zaman çekiminde ek fiil diğer çekimlerinde olduğu kadar belirgin değildir. Diğerleri, eklendiği sözcükten "idi", "imiş", "ise" diye ayrılabildiği hâlde, geniş zamanda ayrılmaz. Çalışkan - ım Çalışkan - sın Çalışkan - dır Çalışkan - ız Çalışkan - sınız Çalışkan - dırlar "Metin daha çalışkandır." cümlesinde "çalışkan" sözcüğü ek fiilin geniş zamanı ile yüklem olmuştur.

Ek fiilin Olumsuzu Ek fiille çekimlenmiş sözcüklerin olumsuzu "değil" sözcüğü ile yapılır. Çalışkandım } çalışkan değildim. Çalışkanmış } çalışkan değilmiş. Çalışkansa } çalışkan değilse. Çalışkanım } çalışkan değilim. Yukarıdaki örneklerde ek fiilin olumsuz çekimi görülmektedir. Diğer fiillerin "-ma, -me" ile, ek fiilin "değil" ile olumsuz yapılması, ek fiilin bulunmasını oldukça kolaylaştırır. "Kısa sürede eve vardı." "Sınıfta on kişi vardı." cümlelerinde altı çizili sözcüklerden hangisinin ek fiil aldığını bulmak için cümleleri olumsuz yaparız. Birinci cümlenin yüklemi, "Kısa sürede eve varmadı." şeklinde olumsuz yapılabilir. İkinci cümlenin yüklemi, "Sınıfta on kişi varmadı." şeklinde söylenemeyeceğine göre, ikinci cümle ek fiil almıştır. Ek fiilin Soru Şekli Bu fiilin soru şekli de diğer fiillerde olduğu gibi "mi" ile yapılır. "mi" sözü isimle ek fiil arasına girerek kullanılır. Çalışkanım } çalışkan mıyım? Çalışkanmış } çalışkan mıymış? Çalışkandım } çalışkan mıydım?

2. Ek fiilin ikinci görevi birleşik zamanlı fiillerin oluşmasını sağlamaktır. Şimdi birleşik zamanlı fiilleri görelim.

BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER Basit zamanlı fiil, fiilin tek bir zaman veya kip bildirecek şekilde çekimlenmesiydi. Bileşik zamanlı fiil ise, fiilin birden çok kip ve zaman bildirecek biçimde çekimlenmesiyle oluşur. Basit çekimli fiillere ek fiilin getirilmesiyle yapılır. Birleşik zamanlı fiiller üç grupta incelenir.

a. Hikâye birleşik zaman: Fiilin basit çekiminden sonra ek fiilin "idi" şekli getirilerek yapılır. gel - miş - idi - m } gelmiştim örneğinde, fiilin çekimini adlandırırken "gelmek fiilinin öğrenilen geçmiş zamanının hikâyesi" deriz. Biliyorduk (bilmek fiilinin şimdiki zamanının hikâyesi) Bildiydik Bilmiştik Bilirdik Bildiydik Bilmeliydik (bilmek fiilinin gereklilik kipinin hikâyesi) Bilseydik Bileydik

b. Rivayet birleşik zaman: Fiilin basit çekiminden sonra ek fiilin "imiş" şekli getirilerek yapılır. gel - ecek - imiş - m } gelecekmişim Biliyormuşum (bilmek fiilinin şimdiki zamanının rivayeti) Bilecekmişim Bilmişmişim Bilirmişim Bilmeliymişim (bilmek fiilinin gereklilik kipinin rivayeti) Bilseymişim Bileymişim

c. Şart bileşik çekim: Fiilin basit çekiminden sonra ek fiilin "ise" şekli getirilerek yapılır. Bil - ecek - ise } bilecekse Biliyorsanız (bilmek fiilinin şimdiki zamanının şartı) Bildiyse Bilmişse Bildiyse Bilirse Bilmeliyse (bilmek fiilinin gereklilik kipinin rivayeti)